METROLOJİ SÖZLÜĞÜ

1.Büyüklükler ve Birimler

Ölçüm Biriminin Sembolü: Bir ölçme birimine verilen konvansiyonel simge.

Örnekler:

a) m, metre sembolüdür,
b) A, Amper sembolüdür.

Uluslararası Birimler sistemi, SI: Ölçü ve Ağırlıklar Genel Konferansı’nda (CGPM) önerilen ve kabul edilen tümleşik birimler sistemi.

Not: SI, bugün için aşağıdaki yedi temel birime dayandırılmıştır:

• Metre, uzunluk birimi: (m)
• Kilogram, kütle birimi: (kg)
• Saniye, zaman birimi: (s)
• Amper, elektriksel akım birimi: (A)
• Kelvin, termodinamik sıcaklık birimi: (K)
• Mol, madde miktarı birimi: (mol)
• Kandela, ışık şiddeti birimi: (cd)

2.Ölçümler

Ölçüm: Bir büyüklüğün değerinin bulunmasına yönelik işlemler dizisi.

Metroloji: Ölçüm ile ilgili bilgi alanı.

Not: Metroloji, bilim veya teknolojinin hangi alanında gerçekleştiğine ve seviyelerine bakılmaksızın ölçmeye dayanan uygulamalı ve teorik tüm konuları kapsar.

Ölçüm Metodu: Genel hatlarıyla ifade edilen ve belirli bir prensibe göre gerçekleştirilen ölçüm faaliyetleriyle ilgili teorik ve uygulamalı işlemler dizisi.

Ölçüm Prosedürü: Detaylı bir şekilde ifade edilen ve belirli bir metoda göre gerçekleştirilen ölçüm faaliyetleriyle ilgili teorik ve uygulamalı işlemler dizisi.

3.Ölçüm Sonuçları

Ölçüm Sonucu: Ölçülen büyüklüğün ölçüm sonucunda elde edilen değeri.

Notlar:

1. Ölçüm sonucu terimi kullanıldığında aşağıdakilerden hangisine karşılık geldiği açıkca belirtilmelidir;

• Gösterge (değeri)
• Düzeltilmemiş sonuç,
• Düzeltilmiş sonuç,

Ve ayrıca birkaç gözlem üzerinden ortalama değer içerip içermediği de belirtilmelidir.

2. Ölçüm sonucunun eksiksiz ifadesinde, ölçüm belirsizliği ve gerekli etki büyüklüğü değerleri hakkında bilgiler yer alır.

Ölçme cihazının Gösterge Değeri: Ölçme cihazından elde edilen ölçülen büyüklüğe ait değer:

1. Ölçek üzerinde işaretlenmiş olan birim ne olursa olsun, gösterge değeri, ölçülen büyüklüğün biriminde ifade edilir, Gösterge değerini elde etmek için ölçekle görülen değer (bazen direkt gösterge değeri, direkt okuma veya ölçek değeri olarak adlandırılır), cihaz sabiti ile çarpılmalıdır.

2. Bir maddi ölçüt için, gösterge değeri kendisine ait olan anma değeri veya işaretli değerdir.

3. “Gösterge değeri” teriminin anlamı bazen ölçme sistemindeki ölçüm sinyalini veya kaydedici cihazın kayıtlarını da kapsayacak şekilde genişletilebilir.

Ölçüm Belirsizliği: Ölçülen büyüklüğün gerçek değerinin içinde bulunduğu değerler aralığını karakterize eden tahmini değer.

Not: Ölçüm belirsizliği, genel olarak birçok bileşeni içerir. Bu bileşenlerin bir kısmı, ölçüm serileri sonuçlarının istatistiksel dağılımına bakılarak tahmin edilebilir ve deneysel standart sapma yardımıyla karakterize edilebilir. Diğer bileşenlerin tahmini ise sadece tecrübeye veya diğer bilgilere dayandırılabilir.

Mutlak Ölçüm Hatası: Ölçüm sonucundan, ölçülen büyüklüğün (konvansiyonel) gerçek değerinin çıkarılmasıyla elde edilen sonuç.

Notlar:

1. Bu terim aşağıdaki terimlere aynen uygulanır;

• Gösterge (değeri),
• Düzeltilmemiş sonuç,
• Düzeltilmiş sonuç.

2. Ölçüm hatasının bilinen kısımları, uygun düzeltmeler yapılarak telafi edilebilir. Düzeltilmiş sonuca ait hata ancak belirsizlik ile karakterize edilebilir.

3. Matematiksel işarete (+/-) sahip “mutlak hata”, hata modülü olan hatanın mutlak değeri ile karıştırılmamalıdır.

Bağıl Hata: Mutlak ölçüm hatasının ölçülen büyüklüğün (konvansiyonel) gerçek değerine oranı.

Düzeltme: Ölçüme ait düzeltilmemiş sonuca cebirsel olarak ilave edilen ve öngörülen sistematik hatayı telafi eden değer.

Notlar:

1. Düzeltme, öngörülen sistematik hataya eşittir, ancak matematiksel olarak ters işarete (+/-) sahiptir.

2. Sistematik hata tam olarak bilinemeyeceğinden düzeltme bir belirsizliğe sahiptir.

4.Ölçme Cihazları

Ölçme Cihazı: Tek başına ya da diğer ekipmanlarla birlikte, bir ölçümü gerçekleştirmek için tasarlanmış cihaz.

Göstergeli Ölçme Cihazı: Ölçülen büyüklüğün değerini veya bağlı olduğu bir değeri görüntüleyen ölçme cihazı.

Örnekler:

a) Analog Voltmetre,

b) Sayısal Voltmetre,

c) Mikrometre

Analog Ölçme Cihazı: Ekran görüntüsünün veya çıktının, ölçülen büyüklük değerinin devamlı bir fonksiyonu olan ölçme cihazı.

Not: Bu terim cihazın çalışma prensibi ile değil, çıktı veya ekran görüntüsünün sunum şekliyle ilgilidir.

Örnekler:

a) Oynak bobinli voltmetre,

b) Cıvalı cam termometre

c) Bourdon tüplü manometre.

Sayısal Ölçme Cihazı: Sayısal çıktı ve/veya ekran görüntüsü veren ölçme cihazı.

Not: Bu terim cihazın çalışma prensii ile değil; çıktı veya ekran görüntüsünün sunum şekliyle ilgilidir.

Örnek: Sayısal voltmetre.

Sensör: Ölçülen büyüklüğün doğrudan tatbik edildiği, ölçme zinciri veya ölçme cihazı elemanı.

Örnekler:

a) Termoelektrik bir termometrenin ısılçifti,

b) Bir türbin akış ölçerin rotoru,

c) Bir basınç ölçerin Bourdon tüpü,

d) Seviye ölçme cihazının şamandırası.

Gösterge (İndis): Ölçek işaretlerine göre, gösterilen bir değerin belirlenmesine imkan veren bir gösterge elemanına ait sabit veya hareketli parça.

Örnekler:

a) İbre

b) Işıklı nokta,

c) Sıvı yüzeyi,

d) Kayıt kalemi.

Skala: İlgili rakamlarıyla birlikte ölçü aletinin tertibatının bir parçasını oluşturan sıralamış işaretler takımıdır.

Not: Her bir işaret, skala işareti olarak adlandırılır.

Skala Bölüntüsü: Birbirini takip eden iki skala işareti arasında kalan kısımdır.

Skala Açılığı: Skala uzunluğu üzerinde birbirini takip eden iki skala işareti arasındaki mesafedir.

Not: Skala uzunluğu, ölçülen büyüklüğün birimlerine veya skala üzerindeki işaretlenmiş birimlere bakılmaksızın uzunluk birimleri cinsinden ifade edilir.

Skala Aralığı: Birbirini takip eden iki skala işaretine tekabül eden değerler arasındaki farktır.

Not: Skala aralığı, ölçülen büyüklüğün değeri dikkate alınmaksızın ölçek üzerinde işaretli birimlerde ifade edilir.

5.Ölçme Cihazının Özellikleri

Duyarlılık: Ölçme cihazı tepkisindeki değişimin, uyarımda ona karşılık gelen değişime oranı.

Not: Duyarlılık, uyarımın değerine bağlı olabilir.

Gösterge Elemanının Çözünürlülük(ü): Bir gösterge elemanının, gösterdiği büyülüğün birbirine çok yakın ardıl değerleri arasında anlamlı bir ayrım yapabilmesi kabiliyetinin nicel ifadesi.

Ölü Bölge: Ölçme cihazının tepkisinde bir değişim yaratmadan uyarımın değiştirilebildiği sıha.

Histerezis: Ölçme cihazının belirli bir uyarıma olan tepkisinin o uyarımı önceleyen ve birbirini takip eden uyarımların sıralanışına bağlı olma özelliği.

Not: Histerezis her ne kadar normal olarak ölçülen büyüklükle ilişkili olarak ele alınıyorsa da etki büyüklüğüyle de ilgili olarak ele alınabilir.

Kararlılık: Ölçme cihazının kendi metrolojik özelliklerini sabit tutabilme yeteneği.

Not: Çoğunlukla zamana göre kararlılık ele alınmıştır. Bir başka büyüklüğe göre kararlılık ele alındığında bu durum açıkça belirtilmelidir.

Kayma: Ölçme cihazının metrolojik özelliklerinin zaman içindeki yavaş değişimi.

Tepki Süresi: Uyarımın belirli bir ani değişime tabi tolduğu an ile tepkinin kendi son kararlı değerine ulaştığı ve bu değerin belirli sınırlar içinde kaldığı an arasında geçen süre.

Ölçme Cihazının Tekrarlanabilirlik(i): Ölçme cihazının belirli kullanma koşulları altında, aynı uyarımın tekrarlı tatbikatları için oldukça yakın tepkiler verme kabiliyeti.

Not: Belirlenen kullanma koşulları genelde aşağıdaki gibidir;

• Kısa zaman aralığında tekrar;
• Sabit çevre koşulları altında aynı konumda kullanım;
• Gözlemciden kaynaklanan hataların minumuma indirgenmesi.

6.Ölçüm Standartları

Ölçüm Standardı (Etalon): Bir büyüklüğün bir veya daha fazla bilinen değerini veya bir birimi mukayese yolu ile diğer ölçme cihazlarına aktarmak amacıyla; tanımlayan, gerçekleştiren, muhafaza eden veya yeniden üreten maddi ölçüt, ölçme cihazı veya ölçme sistemi.

Örnekler:

a) 1 kg’lık kütle standardı,

b) Uzunluk mastarı

c) 100 Ω’luk standart direnç,

d) Doymuş Weston standart pili,

e) Standart ampermetre,

f) Sezyum atomik frekansı.

İzlenebilirlik: Ölçüm sonucunun, uygun standartlara, genel olarak da uluslararası veya ulusal standartlara, kesintisiz bir karşılaştırma zinciri boyunca bağlanabilmesi özelliği.

Kalibrasyon: Belirtilmiş şartlar altında ölçme cihazları veya ölçme sisteminin gösterdiği değerler veya ölçü veya referans malzemelerin temsil ettiği değerler ile standartlar tarafından gerçekleştirilen bunlara karşılık gelen değerler arasındaki ilişkiyi oluşturan işlemler dizisi.

Notlar:

1. Bir kalibrasyon sonucu ya ölçülen büyüklüğün değerlerinin göstergeye tahsisine ya da gösterge değerlerine göre hataların tayinine izin verir.
2. Kalibrasyon, diğer metrolojik özellikleri de belirleyebilir.
3. Kalibrasyon sonucu, kimi zaman kalibrasyon sertifikası kimi zaman da kalibrasyon raporu adı verilen dökümanlara kaydedilebilir.
4. Kalibrasyon sonucu bazen kalibrasyon faktörü veya kalibrasyon eğrisi formunda kalibrasyon faktörleri dizileri olarak ifade edilir.

Referans Malzeme: Bir veya daha fazla özelliği, bir cihazın kalibrasyonu, ölçüm metodunun değerlendirilmesi veya bir malzemeye değerler atfedilmesinde kullanılması için yeterince iyi tanımlanmış malzeme veya madde.

Sertifikalı Referans Malzeme: Bir veya daha fazla özelliğin değeri, teknik olarak geçerli bir prosedörü göre sertifikalandırılmış ve bir sertifikayla veya sertifikalandırmaya yetkili bir kurum tarafından verilmiş diğer dökümanlarla beraber veya onlara izlenebilir referans malzeme.

7.SI Birim ve Sembollerinin Yazım Kuralları

1. Semboller büyük harfle yazılmaz, fakat aşağıdaki durumlarda sembolün baş harfi büyük harfle yazılır.

• birimin ismi bir kişinin adından geliyorsa veya
• sembol bir cümlenin başıysa

2. Semboller çoğul olamaz. Sembolden sonra “ler”, “lar” eklenemez.

3. Sembollerden sonra, cümlenin sonunda değillerse, nokta konmaz.

4. Birim başka birimlerin çarpımı şeklindeyse yükseltilmiş nokta veya boşlukla yazılır.

5. Birim başka birimlerin bölümü şeklindeyse bölü veya eksi üs olarak yazılır.

6. Kombine birimler sadece bir tane bölü işareti içerebilir. Karmaşık kombinasyonlarda parantez kullanımı veya eksi üs kullanımına izin verilir.

7. Semboller rakamsal değerlerinden boşlukla ayrılmalıdır.

Örnek :5 kg fakat 5kg olamaz.

8. Birim sembolleri ve birim isimleri karıştırılmamalıdır.

Sayısal gösterim

1. Rakamlar yazılırken ondalık işaretinin sağında veya solunda her üç basamak (bölük) arasında boşluk bırakılmalıdır (15 739,012 53). Dört basamaklı rakamlarda boşluk bırakılmayabilir. Virgül bölük ayrımı için kullanılmamalıdır.

2. Matematik işlemler sadece birim sembollerine uygulanabilir (kg/m³), birim isimlerinde kullanılamaz (kilogram/metre küp).

Rakamsal değerin hangi birimin sembolüne ait olduğu ve değerin büyüklüğüne hangi matematiksel işlemin uygulandığı net olmalıdır.

8.Verniyerli Kumpasta Değer Okuma